Vijftien jaar Inspectieraad

In de jaren '90 zette de overheid in op meer marktwerking, deregulering en verzelfstandigingen binnen de rijksdienst. Hiermee nam de afstand van de overheid tot uitvoering van beleid toe. Om de maatschappelijke belangen in het oog te houden werd gekeken naar de toezichthouders. Door de organisatorische scheiding tussen beleid-uitvoering-toezicht binnen de rijksdienst kwam er meer aandacht voor de eigenstandige en onafhankelijke positie van de toezichthouders.
Vanaf eind jaren '90 begonnen de rijksinspecties met elkaar te overleggen. Vanaf 2000 heette dat het IG beraad, en het was bedoeld voor onderlinge afstemming en professionalisering door kennisuitwisseling.
In 2000 startte het IG beraad de eerste samenwerking door een groep in te richten met verschillende inspecties die de basis legde voor het risicogericht toezicht van de rijksinspecties.

Het belang van goed toezicht kwam aan de orde na de vuurwerkramp in Enschede en de cafébrand in Volendam. In 2001 formuleerde het kabinet een 'kaderstellende' visie op toezicht. Daarin werd het begrip toezicht gedefinieerd en werd het belang van toezicht als onderdeel van checks and balances aangegeven. Bovendien werd aangegeven dat toezicht 'onafhankelijk, transparant en professioneel' moest zijn.
In 2002 werd Vide opgericht, een beroepsvereniging voor toezichthouders. Toezicht houden werd een vak. Daarmee werd erkend dat toezicht een (sectoroverstijgend) vak is, met professionele normen.
In 2005 werd er een tweede kaderstellende visie op toezicht gepubliceerd. Aan de eerste drie kenmerken werden toegevoegd: 'selectief, slagvaardig en samenwerkend'. Dit geeft wel aan dat er rond die tijd steeds meer nadruk kwam op efficiënt toezicht en minder lasten van toezicht voor het bedrijfsleven.

In 2005 riep Tweede Kamerlid Charlie Aptroot in een motie op tot de vorming van één rijksinspectie, met als voornaamste doel lastenverlichting voor het bedrijfsleven. In reactie hierop besloot het kabinet niet tot de vorming van één rijksinspectie maar wel tot verdergaande afspraken over lastenverlichting voor bedrijven. Dit zou bereikt worden door een meer integrale aanpak van het toezicht en betere samenwerking tussen inspecties. De inspecties zouden in domeinen gaan samenwerken ‘als waren zij één inspectie’.

Om de toenemende samenwerking te onderstrepen werd in 2007 het informele IG-beraad met een instellingsbesluit van de minister van Bestuurlijke Vernieuwing en Koninksrijksrelaties geformaliseerd tot ‘Inspectieraad’. Het secretariaat van het IG-beraad werd omgevormd tot Bureau Inspectieraad. De Inspectieraad kreeg de opdracht de samenwerking tussen de inspecties vorm te geven. Daarvoor werd het programma 'Eenduidig toezicht' (later ‘Vernieuwing Toezicht’) opgezet. Voor verschillende domeinen gingen inspecties hun toezicht op elkaar afstemmen en daarin samenwerken. Denk bijvoorbeeld aan horeca, wegvervoer, land- en tuinbouw, ziekenhuizen etc.

In 2009 vond een externe evaluatie van de Inspectieraad plaats, waarbij werd vastgesteld dat de toezichtlasten waren verminderd, de samenwerking succesvol was geweest en voortgezet zou moeten worden in allianties op bepaalde domeinen. De Inspectieraad ging door.

Toch stond in het regeerakkoord van uit 2010 ook weer de roep om één rijksinspectie! Inmiddels waren wel veel inspectiediensten samengevoegd en werd er flink bezuinigd. Het programma 'Compacte Rijksdienst' leidde tot flinke bezuinigingen in de bedrijfsvoering van de overheid en ging niet aan de rijksinspecties voorbij.
Tussen 2000 en 2013 leverden inspecties 25% van hun personeel in en werden 23 diensten voor toezicht samengevoegd tot 10 rijksinspecties.
In 2013 leverde de Inspectieraad Inspectieview op. Inspectieview is een systeem voor toezichthouders dat informeert en signaleert. (Rijks)inspectiediensten, omgevingsdiensten en andere organisaties binnen handhaving en toezicht kunnen met Inspectieview hun werk gerichter uitvoeren. Het doel van Inspectieview is om toezicht en handhaving door de overheid te verbeteren.

Onder het kabinet Rutte II kwam er weer meer aandacht voor het belang van toezicht. Het WRR advies 'Toezien op publieke belangen' van 2013 onderstreept het belang van onafhankelijk toezicht voor het borgen van publieke belangen. Het advies pleitte voor een versterking van de reflectieve functie van toezicht; het signaleren en publiekelijk agenderen van maatschappelijke risico’s.  In 2014 nam het kabinet de belangrijkste aanbevelingen uit dit WRR-rapport over en kondigde aan de kernwaarden, waaronder de het onafhankelijk functioneren, te borgen.

In 2016 werd de onafhankelijkheid van inspecties vastgelegd in de Aanwijzingen inzake rijksinspecties van de minister president. Hierin werd onder meer bepaald dat ministers inspecties geen aanwijzingen mogen geven om bepaald onderzoek niet uit te voeren en dat inspecties zelf hun bevindingen en oordelen vaststellen.

Begin 2020 ontspon zich in de Tweede Kamer een debat over vermeende beïnvloeding van enkele inspectierapporten en daarmee over de onafhankelijkheid van het inspectietoezicht. Er kwam een roep om een nog steviger verankering van de onafhankelijkheid van de rijksinspecties van hun minister en departement. Ook de Inspectieraad werd om zijn visie gevraagd. In het coalitieakkoord van Rutte IV van eind 2021 werd het voornemen tot een wet op de rijksinspecties opgenomen.
De Inspectieraad ontwikkelde zich in deze jaren tot een orgaan voor uitwisseling van kennis en ervaring, collegiale consultatie en intervisie. Zowel voor inspecteurs-generaal, als voor velen in hun organisaties. Zo werken zij samen aan de kwaliteit, de positie en de innovatie van toezicht.